Katowicki Nikiszowiec (zwany też Nikiszem) jest chyba najbardziej znanym osiedlem robotniczym na Śląsku. Charakterystyczne budynki z czerwonej cegły oraz czerwone okna stały się już symbolem tego miejsca. Zapraszam Was na krótki przewodnik po jednym z najciekawszych miejsc w Katowicach.

Katowice Nikiszowiec przewodnik

Wśród mieszkańców Katowic i całego Śląska spotkacie się z dwiema nazwami, a mianowicie spolszczoną Nikiszowiec oraz Nikisz, która pochodzi od pobliskiego kopalnianego szybu Nickisch.

Osiedle powstało w latach 1908-1919 dla górników kopalni Giesche (obecnie kopalni Wieczorek), a zaprojektowali je panowie Emil i Georg Zillmann, którzy również zadbali o projekt sąsiedniego Giszowca.

Symbolem osiedla są trzypiętrowe budynki z czerwonej cegły, która była wypalana w znajdującej się nieopodal cegielni. Materiał ten był w tamtych czasach najpopularniejszym budulcem na Śląsku. Uroku dodają im pomalowane na czerwono okna, a tradycja wywodzi się stąd, że górnicy dostawali czerwoną farbę za darmo w kopalni.

Na Górnym Śląsku znajduje się więcej podobnych osiedli, a najbardziej popularne to Kaufhaus w Rudzie Śląskiej, Kolonia Emma w Radlinie, czy Borsig w Zabrzu.

Początkowo Nikiszowiec był częścią obszaru dworskiego Giszowiec. W 1924 roku został włączony do wiejskiej gminy Janów, a w 1951 roku osiedle stało się częścią miasta Szopienice. Ostatecznie od 31 grudnia 1959 roku całość stała się częścią miasta Katowice i obecnie stanowi część jednostki pomocniczej Janów-Nikiszowiec będącej w tzw. zespole dzielnic wschodnich.

Przewodnik po katowickim Nikiszowcu

19 sierpnia 1979 roku Nikiszowiec został wpisany do rejestru zabytków, a od 14 stycznia 2011 roku jest pomnikiem historii. 

Co roku ma tam miejsce kilka ciekawych wydarzeń kulturalnych, a najbardziej znane to Industriada, w trakcie której w całym regionie odbywa się mnóstwo imprez i pokazów, udostępniane są zamknięte na co dzień zakłady przemysłowe, czy inne industrialne obiekty. 

Drugim ciekawym wydarzeniem jest Jarmark Bożonarodzeniowy, który odbywa się w pierwszy weekend grudnia. W trakcie tych dwóch eventów Nikiszowiec przyciąga tłumy ludzi. Warto też dodać, że od 15 lat Nikisz należy do atrakcji Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego. 

Pierwszy blok oddano do użytku w 1911, ostatni w 1919 roku, a osiedle było przeznaczone dla 5000 pracowników. Zabudowa Nikiszowca składa się z dziewięciu zamkniętych kwartałów ze zwartą zabudową, a bloki mieszkalne mają trzy kondygnacje.

W każdym z kwartałów jest podwórko, gdzie mieszkańcy mieli do dyspozycji zabudowania gospodarcze takie jak chlewiki, piece do pieczenia chleba (piekarnioki), a z ulicy do podwórek prowadziły bramy (ajnfarty). W sumie na całym Nikiszowcu powstało około 1000 mieszkań, a przeciętne lokum miało 63 metry kwadratowe, dwa pokoje i kuchnię. Jako ciekawostkę dodam, że od momentu powstania osiedle było w pełni zelektryfikowane oraz skanalizowane i podłączone do sieci wodociągowej. W kilku miejscach można zobaczyć tzw. przewiązki, czyli łączniki między budynkami, które “zamykały” ulice.

Na terenie osiedla mieściła się również łaźnia oraz cechownia i dom noclegowy dla samotnych górników na 500 osób. Okres pierwszej wojny światowej był bardzo ciężki dla mieszkańców osiedla. Wielu mężczyzn, którzy pracowali w miejscowej kopalni zostało wysłanych na front, a przez to wydobycie węgla spadło drastycznie. Brakowało żywności oraz opieki lekarskiej. W 1916 i 1918 wybuchły nawet strajki. Pierwszy z nich trwał trzy dni i zakończył się kupnem dodatkowych środków spożywczych, a w przypadku drugiego protestujących wysyłano na front lub do więzienia w nyskiej twierdzy.

Doszło nawet do tego, że z powodu braków kadrowych w kopalni zaczęto zatrudniać jeńców wojennych, a nawet kobiety i nastoletnie dzieci. Po pierwszej wojnie światowej Nikiszowiec zbyt długo nie zaznał spokoju. W latach 1919-1921 przez Śląsk przetoczyły się trzy powstania śląskie, które również nie ominęły Nikiszowca, ponieważ większość mieszkańców osiedla było za przyłączeniem do Polski. W trakcie pierwszego powstania śląskiego na Nikiszowcu toczyły się zacięte walki, natomiast podczas drugiego i trzeciego powstańcy zajęli osiedle bez walki. 

W maju 1922 roku w Genewie została podpisana “konwencja genewska o górnym śląsku” i na jej mocy osiedle Nikiszowiec zostało włączone w obszar Polski.

Polecam Wam do obejrzenia film Kazimierza Kutza “Sól ziemi czarnej” z 1969 roku, który opowiada o tamtych czasach. 

Okres drugiej wojny światowej to kolejny niełatwy czas dla mieszkańców. Niemiecka okupacja rozpoczęła się 4 września 1939 roku i trwała aż do stycznia 1945 roku, gdy do Katowic wkroczyła Armia Czerwona. 

Podczas drugiej wojny światowej wielu mężczyzn wcielono do armii, więc na kopalni pojawiły się braki kadrowe. Uzupełniano je kobietami, jeńcami wojennymi oraz dziećmi.

Na terenie Nikiszowca znajduje się kościół św. Anny. Powstał on trochę później niż całe osiedle. Jego budowę rozpoczęto w 1914 roku, ale przerwała ją pierwsza wojna światowa. Ostatecznie świątynia została ukończona w 1927 roku. W 1943 roku władze niemieckie zarekwirowały na cele wojenne cztery z pięciu dzwonów.

Główną częścią Nikiszowca jest plac Wyzwolenia, przy którym mieszczą się wszystkie sklepy, punkty usługowe oraz kościół św. Anny.

Na terenie osiedla znajduje się oddział Muzeum Historii Katowic, które warto odwiedzić.

Nikiszowiec ma niestety również swoje ciemne strony. Od dawna postrzegany jest jako miejsce niebezpieczne z powodu przestępczości. Od dłuższego czasu trwają prace nad poprawieniem bezpieczeństwa, czego przykładem może być instalacja monitoringu w 2010 roku.

Osiedle Nikiszowiec ma swój klimat. Fenomenalnie wygląda z lotu ptaka. Jeśli będziecie w Katowicach to koniecznie musicie je odwiedzić. Ja byłem tam już kilkukrotnie i za każdym razem bardzo mnie urzeka.